GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NGUỒN TÀI NGUYÊN HỌC THUẬT TRỰC TUYẾN TẠI CÁC CƠ SỞ GIÁO DỤC ĐẠI HỌC VIỆT NAM

Bản tóm tắt hơn của bài viết đã được đăng trên tạp chí Khoa học Phát triển số tháng 08/2024

• TS. Phạm Hùng Hiệp, Viện Nghiên cứu Giáo dục và Chuyển giao tri thức, Trường Đại học Thành Đô
• Vũ Nguyễn Quang Duy, Trường Đại học Việt Nhật, Đại học Quốc gia Hà Nội 

Đặt vấn đề 

Chuyển đổi số là một chủ trương lớn của toàn ngành giáo dục – đào tạo (GD ĐT) trong giai đoạn hiện nay, vừa được xem là mục tiêu đánh giá mức độ phát triển, lại vừa được xem là công cụ giúp nâng cao chất lượng giáo dục, giúp đa dạng hóa hình thức học tập, mở rộng cơ hội học tập cho nhiều đối tượng người học khác nhau.  Trong các nội dung của chuyển đổi số trong GD ĐT, phát triển các nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến là một trong các cấu phần quan trọng nhất. Ở đây, các nguồn tài học thuật nguyên trực tuyến được hiểu bao gồm các loại sách, tạp chí, luận văn/luận án, dữ liệu, phần mềm, bài giảng và các loại khoa học/giáo dục khác phục vụ cho hoạt động nghiên cứu, giảng dạy, học tập của người dạy và người học. Trong bài viết này, chúng tôi sẽ tập trung đánh giá sơ bộ và đề xuất các giải pháp phát triển nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến phục vụ giảng viên, nghiên cứu viên, sinh viên, học viên (sau đây gọi tắt chung là GV, SV) ở các cơ sở giáo dục đại học (GD ĐH) Việt Nam. 

Ở phần tiếp theo của bài viết, chúng tôi sẽ tóm tắt các quy định và khuôn khổ pháp lý hiện hành của Nhà nước đối với các nội dung liên quan tới  nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến ở bậc GD ĐH tại Việt Nam hiện nay. Ở phần ba của bài viết, chúng tôi sẽ phân loại các nguồn tài nguyên trực tuyến để từ đó làm căn cứ cho việc đưa ra các giải pháp phát triển nguồn tài nguyên trực tuyến tại phần bốn. 

Tóm tắt một số quy định hiện hành của Nhà nước đối với các nội dung liên quan tới  nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến ở bậc GD ĐH tại Việt Nam

Bảng 1 trình bày các nội dung trích yếu liên quan tới  nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến ở bậc GD ĐH tại Việt Nam được chúng tôi tổng hợp từ 16 văn bản quy phạm pháp luật, bao gồm quy định, thông tư, đề án, kế hoạch … do các Cơ quan quản lý ban hành từ năm 2017 đến nay, trong đó có 6 văn bản do Thủ tướng Chính phủ ban hành và 10 văn bản do Bộ GD&ĐT ban hành. Trong giai đoạn 2016 trở về trước, trong các văn bản quy phạm pháp luật tương tự, hầu như tìm được rất ít các nội dung riêng biệt liên quan tới nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến. Điều này không có nghĩa trong giai đoạn 2016 trở về trước, khái niệm này không tồn tại nhưng có vẻ như trong khoảng thời gian này, trong góc nhìn của các nhà quản lý và làm chính sách nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến có thể được xếp chung với nguồn tài nguyên phi trực tuyến (ở dạng cứng). Điều này cũng cho thấy vai trò ngày càng tăng, ngày càng quan trọng của nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến trong GD ĐH trong những năm gần đây. Đồng thời, thực tế này cũng hoàn toàn phù hợp với xu hướng chung về chuyển đổi số trong GD ĐH nói riêng, cũng như trong toàn ngành GD ĐT nói chung.  

Bảng 1: Một số quy định và khuôn khổ pháp lý hiện hành đối với các nội dung liên quan tới  nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến ở bậc GD ĐH tại Việt Nam

 Phân loại các nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến

Có nhiều cách phân loại nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến. Ở đầu bài, chúng tôi đã định nghĩa nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến bao gồm các loại sách, tạp chí, luận văn/luận án, dữ liệu, phần mềm, bài giảng và các loại khoa học/giáo dục khác phục vụ cho hoạt động nghiên cứu, giảng dạy, học tập của người dạy và người học. Ở phần này, chúng tôi muốn có cách tiếp cận khác (theo nguồn tạo ra tài nguyên và khả năng truy cập). Cụ thể, như trình bày ở Hình 1, nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến được phân làm 2 loại: 

(i) Nguồn tài nguyên nội sinh, bao gồm các nguồn tài nguyên do GV, SV của trường thực hiện; 

(ii) Nguồn tài nguyên ngoại sinh, bao gồm các nguồn tài nguyên do các GV, SV ở ngoài trường thực hiện hoặc do GV, SV của trường thực hiện nhưng xuất bản ở các nguồn (tạp chí, sách …) ngoài trường. [1]

Đối với mỗi loại, lại có thể chia thành 2 loại: nguồn tài nguyên đóng và mở. Nội dung này xin được trình bày kỹ hơn ở phần sau.    

Giải pháp phát triển nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến

Trước tiên, xin thống nhất mục tiêu của phát triển nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến không phải là để các trường ĐH có càng nhiều nguồn tài nguyên càng tốt. Số lượng là quan trọng nhưng việc số lượng đó được sử dụng như thế nào, hỗ trợ như thế nào đối với việc nghiên cứu, học tập của GV, SV mới là mục tiêu quan trọng nhất. Bên cạnh đó, từ góc độ quản lý, cũng cần xem xét đến yếu tố hiệu quả và chi phí hợp lý. Bởi việc duy trì và phát triển nguồn tài nguyên học thuật nói chung (bao gồm cả trực tuyến và phi trực tuyến) chưa bao giờ là khoản chi nhỏ đối các cơ sở GD ĐH. Hiện nay, trong quá trình vận hành cơ sở GD ĐH, các nhà quản lý phải tuân thủ các quy định pháp lý về kiểm định và đảm bảo chất lượng theo nhiều quy định của Nhà nước như đã trình bày ở trên (Bảng 1), trong đó yêu cầu về nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến đã được tách ra khỏi nguồn tài nguyên học thuật phi trực tuyến. Trong phần tiếp theo, chúng tôi sẽ lần lượt phân tích từng nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến như đã phân loại ở Hình 1, để từ đó đưa ra các khuyến nghị, đề xuất cụ thể cho các cơ sở GD ĐH tại Việt Nam.

Đầu tiên, xin bắt đầu với nguồn tài nguyên học thuật ngoại sinh đóng (closed).  Ưu điểm của nguồn tài nguyên này là lớn, dồi dào, đa dạng, chất lượng cao, bản quyền rõ ràng, có sẵn các nhà cung cấp chuyên nghiệp phục vụ các loại nhu cầu khác nhau. Phần lớn các Nhà xuất bản uy tín trên thế giới đang cung cấp các nguồn tài nguyên học thuật chất lượng cao thuộc nhóm này như Elsevier, Springer, Emerald, Sage, Statista, Oxford, ProQuest… Tương tự, một số đơn vị, nhà xuất bản trong nước hiện nay cũng đang bắt đầu nâng cấp hệ thống kỹ thuật và bản quyền các tài nguyên để cung cấp được tài nguyên điện tử trực tuyến.

Các cơ sở GD ĐH tùy theo nhu cầu của mình có thể mua các gói cơ sở dữ liệu từ các nhà xuất bản kể trên. Nội dung các gói cơ sở dữ liệu cũng có thể bao gồm sách giáo trình, chuyên khảo điện tử, luận văn/luận án, tạp chí khoa học, thậm chí bao gồm cả bài giảng online hay dữ liệu phục vụ nghiên cứu …. Tất nhiên với nguồn này, các cơ sở GD ĐH cần đầu tư đầu tư chi phí để mua quyền truy cập theo bản quyền dành cho đơn vị, nhằm tối ưu hoá nguồn kinh phí dành cho bổ sung thay vì mua lẻ tài khoản cá nhân, và được các nhà xuất bản quốc tế hỗ trợ tốt nhất về kỹ thuật, cũng như các hoạt động hợp tác khác giúp nâng cao các kỹ năng giảng dạy, nghiên cứu hoặc công bố quốc tế của nhà trường. Hiện nay, có 2 hình thức mua nguồn tài nguyên học thuật ngoại sinh đóng là mua vĩnh viễn (trả tiền 1 lần) hoặc trả phí hàng năm. Trong đó, các nguồn tài nguyên mua vĩnh viễn (trà tiền 1 lần) thường là các gói đầu sách chuyên khảo/giáo trình kinh điển, có thể sử dụng qua nhiều năm mà không sợ lỗi thời. Ngược lại, các nguồn tài nguyên trả phí hàng năm thường là các tạp chí, luận văn/luận án, bộ cơ sở dữ liệu … có tính cập nhật liên tục theo thời gian. 

Hình 1 được chúng tôi vẽ minh họa từ cơ sở dữ liệu do Bảng xếp hạng đại học Việt Nam VNUR [2] cung cấp từ dữ liệu của 202 cơ sở GD ĐH. Từ hình 1  có thể thấy, phần lớn các cơ sở GD ĐH vẫn chưa có cho mình các nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến (ngoại sinh, đóng). Cụ thể trong số 202 cơ sở GD ĐH Việt Nam được khảo sát, có đến 122 cơ sở GD ĐH (58.7%%) không có bất kỳ nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến nào và 22 cơ sở GD ĐH (10.9%) chỉ có duy nhất 01 nguồn tài nguyên học thuật [3]. Số cơ sở GD ĐH có từ 5 nguồn tài nguyên học thuật trở lên là 43 (21.3%) và có từ 10 nguồn tài nguyên học thuật trở lên là 8 (3.9%).    

Thứ 2, xin được tiếp tục với nguồn tài nguyên học thuật ngoại sinh mở (open). Như chúng ta có thể đã biết, phong trào giáo dục mở và khoa học mở đã phát triển rất mạnh mẽ trên thế giới trong khoảng hơn 10 năm vừa qua. Tư tưởng chính của phong trào này là thay vì để các trường hoặc người đọc phải bỏ phí ra mua tài nguyên học thuật (đóng) thì tác giả của tài nguyên hoặc đơn vị tài trợ cho tác giả sẽ trả phí một lần (với bài báo sẽ gọi là article processing charge APC – phí xử lý bài báo) tài liệu học thuật sau đó sẽ được mở (open) vĩnh viễn để bất kỳ ai cũng có thể truy cập và đọc được. Hiện nay, theo thống kê của Hiệp hội Các Nhà xuất bản Khoa học, Kỹ thuật, Y dược Quốc tế (TSM), cho tới 2023, có 48% các bài báo được xuất bản với các lựa chọn truy cập mở khác nhau, với 38% là truy cập mở vàng (Gold Open Access), 5% truy cập mở đồng (Bronze Open Access) và 5% truy cập mở xanh (Green Open Access)[4]. Đối với sách, một nghiên cứu được xuất bản vào năm 2023 đã ghi nhận khoảng 400.000 đầu sách truy cập mở trên các cơ sở dữ liệu sách mở trên toàn thế giới.[5]

Một số Tổ chức và Quỹ tài trợ trên thế giới như cOAlition S, một liên minh gồm các tổ chức tài trợ có tầm ảnh hưởng trong giới khoa học bao gồm Tổ chức Wellcome và Quỹ Bill & Melinda Gates, đã có yêu cầu bắt buộc các nhà khoa học nhận tài trợ phải công bố bài trên tạp chí mở thay vì tạp chí đóng như trước kia. [6]

• Ưu điểm của việc khai thác nguồn tài nguyên ngoại sinh mở này là miễn phí. Nếu biết cách khai thác, các cơ sở GD ĐH tại Việt Nam có thể tiết kiệm khá nhiều chi phí so với nguồn tài nguyên đóng. Nhưng nhược điểm của nguồn tài liệu này là các cơ sở GD ĐH chỉ có thể sử dụng nguồn tài nguyên này mà không có bản quyền.  Vì vậy, khi các cơ sở GD ĐH làm kiểm định chất lượng – đảm bảo chất lượng theo quy định, nếu chỉ dựa vào nguồn tài nguyên mở thì sẽ có thể không đạt các yêu cầu cần thiết. Bên cạnh đó, vì phong trào khoa học và giáo dục mở cũng mới chỉ bắt đầu nên dù sao số lượng tài nguyên, mức độ đa dạng, phong phú, dồi dào chưa thể so được với nguồn tài nguyên học thuật ngoại sinh đóng, và việc kiểm soát hàm lượng khoa học, hay độ tin cậy với dữ liệu hay thông tin chính là thách thức thức lớn với cơ sở GD ĐH. Một trong những giải pháp của các thư viện lớn trên thế giới hiện nay nhằm chọn lọc các nguồn tin mở chất lượng là sử dụng các CSDL như Scopus hay Web of Science, … Tuy nhiên, các cơ sở dữ liệu này đều cần phải trả phí truy cập. Vì vậy, trong xu thế truy cập Mở, việc xác định những nguồn tin chất lượng là một  yêu cầu cấp thiết cho thư viện và người dùng hiện nay.

Thứ 3, đối với nguồn tài nguyên học thuật nội sinh (bao gồm cả mở và không mở), hiện nay, qua quan sát của chúng tôi, có thể thấy, mức độ số hóa nguồn tài nguyên này ở các cơ sở GD ĐH là rất khác nhau. Nhiều cơ sở GD ĐH hiện vẫn quản lý nguồn tài nguyên nội sinh này theo cách thức truyền thống, nghĩa là lưu giữ bản cứng các luận văn/luận án hoặc với các sách giáo trình/chuyên khảo do giảng viên của trường viết thì cũng chỉ phát hành và lưu trữ ở dạng bản in, không có bản online. Ngược lại, một số trường đã chú trọng hơn đến việc số hóa các nguồn tài nguyên này khi xây dựng các website/cơ sở dữ liệu online/thư viện số lưu trữ các nguồn tài nguyên học thuật nội sinh do GV, SV của mình thực hiện. Tuy vậy, cũng cần lưu ý, các cơ sở GD ĐH cũng cần hướng tới việc tuân thủ chuẩn mực phổ quát về các nguồn tài nguyên học thuật nội sinh, ví dụ như chuẩn Dspace (phần mềm mã nguồn mở do HP và Học viện Công nghệ Massachusetts  phát triển từ 2002 chuyên dành cho thư viện số). Bên cạnh đó, các cơ sở GD ĐH cũng có thể cân nhắc về việc đưa ra chính sách mở (toàn phần hoặc một phần) đối với các tài nguyên học thuật nội sinh do GV, SV của mình thực hiện. Điều này cũng góp phần thể hiện trách nhiệm cộng đồng của các cơ sở GD ĐH khi các nguồn tài nguyên học thuật do GV, SV thực hiện được mở để toàn xã hội có thể truy cập và khai thác.

Kết luận 

Phát triển nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến vừa là yêu cầu bắt buộc theo quy định của cơ quan QLNN, lại vừa là nhu cầu tự thân của các cơ sở GD ĐH, nhằm phục vụ nhu cầu ngày càng cao trong hoạt động nghiên cứu, giảng dạy, học tập của GV, SV. Mặc dù vậy, hoạt động này vẫn chưa được quan tâm đúng mức trong các cơ sở GD ĐH tại Việt Nam hiện nay. Trong phần đầu của bài viết này, chúng tôi đã tổng kết các quy định hiện hành do Chính phủ, Bộ GD&ĐT ban hành liên quan đến phát triển nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến. Tại phần tiếp theo, chúng tôi đã đưa ra phân loại về nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến theo các thuộc tính (nội/ngoại sinh và đóng/mở). Tại phần cuối, chúng tôi đã đánh giá sơ về từng loại hình nguồn tài nguyên học thuật trực tuyến được phân loại ở phần trên, đồng thời đưa ra các khuyến nghị tương ứng cho các cơ sở GD ĐH Việt Nam.

Chú thích:

[1] Xem thêm: Nguyễn Hoàng Vĩnh Vương (n.d.) Số hoá tài liệu nội sinh góp phần giảm khoảng cách số trong giáo dục và đào tạo cao đẳng – đại học. Thư viện Quốc gia Việt Nam. https://nlv.gov.vn/nghiep-vu-thu-vien/so-hoa-tai-lieu-noi-sinh-gop-phan-giam-khoang-cach-so-trong-giao-duc-va-dao-tao-cao-dang-dai-hoc.html

[2] Xem thêm tại: https://vnur.vn/

[3] TSM. (2024).OA Dashboard 2024. https://www.stm-assoc.org/oa-dashboard-2024/

[4] Laakso, M. (2023), “Open access books through open data sources: assessing prevalence, providers, and preservation”, Journal of Documentation, Vol. 79 No. 7, pp. 157-177. https://doi.org/10.1108/JD-02-2023-0016

[5] Để hiểu sâu hơn về phong trào khoa học và giáo dục mở, bạn đọc có thể tìm hiểu thêm cuốn sách “Giáo dục và Khoa học mở: Cẩm nang dành cho giảng viên và nhà nghiên cứu” do chúng tôi là đồng tác giả.

[6] Xem thêm: Phan Ngọc Đông. (n.d). Ứng dụng phần mềm Dspace phiên bản 4.0 trong xây dựng thư viện số. Thư viện Quốc gia Việt Nam. https://nlv.gov.vn/nghiep-vu-thu-vien/ung-dung-phan-mem-dspace-phien-ban-4.0-trong-xay-dung-thu-vien-so.html

Trường Đại học Thành Đô

Địa chỉ:

• • Km15, Quốc lộ 32, Kim Chung, Hoài Đức, Hà Nội.
  • Số 8, Kiều Mai, Phú Diễn, Nam Từ Liêm, Hà Nội

Hotline: 0934 07 8668 – 0243 386 1601

Website: https://thanhdo.edu.vn/ 

Fanpage: https://www.facebook.com/truongdaihocthanhdo